ANDERE KENNIS --- TAALKENNIS --- deel 1
08 Oktober 2009, 20:50Het verhaal van de KAT en de KAAT.
In Nederland komt in plaatsnamen veelvuldig het woord kat voor en taalkundigen weten eigenlijk geen verklaring voor dat woord kat. Ik heb van jongsaf interresse gehad in de verklaring van plaats-, streek- en waternamen en mij er soms behoorlijk in verdiept.
Toen Kerst Huisman zo'n 15 jaar geleden in de Leeuwarder Courant een serie begon over de verklaring van namen, was zijn eerste naam Katlijk. Het woord kat in Katlijk wilde hij verklaren, als zijnde afkomstig van een mannennaam en hij vermeldde er bij dat andere verklaarders het eigenlijk niet wisten.
Ik heb geschreven dat het woord kat of kaat ook hoek betekent en hier waarschijnlijk van toepassing is. Maar het werd niet in dank aanvaard en mijn visie werd verder genegeerd. Ook later door Gildemacher en andere zoekers. Toch blijf ik erbij dat het woord kat of kaat vroeger het gangbare woord voor hoek of haakse bocht is geweest.
Daarom hier de complete uitleg met alles er bij.
Laat ik eerst vaststellen dat de woorden hoek, knik en bocht vroeger niet bestonden. Dan hadden ze vast ook in plaatsnamen gezeten, want de elementen hoek, knik en bocht werden verreweg het meest gebruikt als plaatsaanduidingen. Horn b.v. was er wel één en zit dus wel in plaatsnamen, maar hoekwerd, kniksum of bochtwijk komen we niet tegen want die woorden waren er nog niet. Er waren andere woorden. Een hoek was toen voor 1400 n C nog een kat en een knik of bocht was nog een hoele.
Toen ik oudere kaarten bekeek, viel het mij op dat namen met kat vaak bij een hoek lagen en een hoek is één van de meest logische en simpele elementen om een plaatsaanduiding te geven.
Neem Katwijk (aan Zee). Het ligt in de hoek van de Noordzee en de Oude Rijn, die hier de zee instroomt. Precies als Hoek van Holland bij de Nieuwe Wetering. Verklaarders hebben geen verklaring voor het woord kat in Katwijk en noemen vier mogelijkheden: 1 vissersboot, 2 opgehoogde weg, 3 diersoort kat, 4 neerbuigende betekenis als in katteklei. Ik voeg daar één aan toe: 5 hoek, haakse bocht.
Dan gaan we naar andere plaatsen met kat b.v. Katham. Het woord ham staat voor inpoldering. Probeer hier alle 5 mogelijkheden voor kat weer. Dan b.v. Katlijk, zou het niet heel logisch de hoek van de Tjonger zijn? Dan b.v. naar Kathûs bij Nes (B ). Het boek toponimen van Akkrum en Nes zegt: we hebben geen verklaring voor de naam Kathûs. Zou het niet de haakse bocht in het oude pad kunnen zijn? Hûs bij de hoek - haakse bocht. Dat is tenminste logisch. Dan b.v. Kats, de uiterste oostelijke hoek van Noord-Beveland. Dan b.v. Kat of Katje op het Kampereiland. De Kattenwaard is de naastliggende polder en is er naar vernoemd. Het Kampereiland is ontstaan tussen plusminus 1200 en 1400 n C. Het Katje is de verste hoek van het Kampereiland en in 1400 n C was dit woord dus nog in gebruik om deze plaats als zodanig aan te duiden.
Dan nemen we b.v. het Kattegat bij Denemarken. Het woord kat in deze naam weten verklaarders ook weer niet te verklaren, maar stel dat het woord kat vroeger voor 1400 n C het woord was voor hoek, dan wordt het duidelijk. De bovenste punt van Denemarken was voor de schippers de Kat en het doorgaande water er achter was het Kattegat. Gat achter de Kat.
Neem dan b.v. Kathoek ( gem. Westerkoggenland ). Stel dat Kathoek een aanduiding is voor een hoek. De plaats heette dus Kat en was een hoek. De mensen wisten niet meer dat kat ook hoek betekende en dus kreeg het twee maal de betekenis hoek.
Neem dan b.v. Katershorn. Idem. Het was een horn ( hoek),die kat of kaat heette en omdat mensen de betekenis van kaat niet meer wisten kreeg deze plaats ook een naam van twee keer hoek.
Wordt dat taalkundig ook bevestigd? Zeker. Een katrol bestaat uit de woorden kat en rol en betekent dus gewoon hoekrol of haakrol.
Een katanker is een anker met een haakse bocht ( een kat) voor gebruik in de wal.
Conclusie 1 : al deze namen duiden er op dat het woord kat of kaat voor 1400 n.C. waarschijnlijk gewoon het woord was om een hoek of haakse bocht mee aan te duiden.
Dan weer verder.
Het is opvallend dat die katnamen vaak een plaats aanduiden, die een punt of hoek betreft, die in het water steekt. Tegenwoordig staan die in het water stekende hoeken op de kaarten aangegeven als kaap of kap of cap. Dan kun je stellen dat het woord kaat misschien langzaam veranderd is van kaat naar kaap. Zeelui kenden het woord vast niet van papier. De dichtbij liggende hoeken heten kat of kaat, de verder liggende hoeken, die na 1400 n.C. ontdekt zijn heten cap of kaap. Kaap de Goede Hoop = kaat = hoek de Goede Hoop.
Zou dat taalkundig ook vaker gebeurd zijn?
B.v. een kaper komt dan van kater, = iemand die met een kaat = haak, een schip haakt.
B.v. een kaapstander is dan een kaatstander= hoekstaander= geschoorde hoekpaal.
B.v. een kapstok is dan een katstok= hoekstok - haakstok.
B.v. een kap is nu een dakconstruktie, maar is begonnen als kat, de hoek van de dakconstruktie.
B.v. een boom kappen is niet een boom omhakken maar katten, de omgehakte boom hoekig maken.
Conclusie 2 : de verandering van het woord kat of kaat in kap of kaap maakte het moeilijk om de betekenis van het woord kat te verklaren, maar bevestigt steeds conclusie 1.
Dan weer verder.
Er zijn waarschijnlijk nog meer namen met het woord kat of kaat met een kleine verandering door de tijd, waardoor de betekenis onduidelijk werd.
Kaakhorn wordt in het boek Nederlandse Plaatsnamen verklaard als: horn waar een kaak= schandpaal, heeft gestaan. Is dat logisch? Kaakhorn was een hoek, toen waarschijnlijk nog aan zee gelegen. Een schandpaal in zo'n verlaten wereld is niet logisch. Wel logisch is dat het woord kaak gekomen is van kaat= hoek. Twee keer hoek dus.
En er zijn meer. Kakeshoek zal hetzelfde zijn. Het is een hoek. Vroeger was dat een kaat. Kaat zal door de tijd verworden zijn tot kaak en hoek komt er weer achter aan omdat het een hoek is.
En Kakeweg, de weg naar de kaak of kaat, zal ook zo gegaan zijn. Woorden veranderen door de tijd.
Ook in het taalgebruik zijn hier weer voorbeelden.
Het kaken van haring heeft als meest logische verklaring: het katen= is snijden met een kaat mes en dat is een hoekvormig of haakvormig mes.
De kaak van een dier of mens is de hoek= kaat van de kop of hoofd. Simpel vernoemd naar de toestand.
Conclusie 3 : verandering van het woord kaat in kaak, maakte de verklaring van het woord onduidelijk, maar bevestigt conclusie 1.
Dan weer verder.
Dat woorden en namen steeds veranderen zie je in de plaatsnaamboeken. Sommige plaatsen kennen wel 20 verschillende schrijfwijzen.
Kootwijk staat er als Coetwijc, Kaetwick, Kaitwyck en Caetwyck en wordt ineens verklaard als woonplaats met kotten of kleine boerderijen, net als Katerveer en Kootstertille. Niet echt logisch want Katerveer was toch echt een veer op een hoek, waar men vroeger de IJssel over stak. Omdat Kootwijk voorheen steeds als Kaatwijk uitgesproken staat beschreven, neem ik aan dat het zijn naam aan een of andere hoek te danken heeft.
De verschillende schrijfwijzen van en waarschijnlijk ook de uitspraak van de naam Kootwijk is niet de enigste. Ook met de koot en het kootbeen is dat zo. Op zijn fries is het de keat en dat is zonder twijfel van kaat gekomen. En die kaat of keat of koot is weer de plaats waar de poot een hoek maakt.
Een losse keat of kaat was vroeger ook de haak waarmee wagens of ander getrokken goed aan elkaar of aan het paard gehaakt werd.
Conclusie 4 : verandering van de schrijfwijze en uitspraak van woorden en namen met daarin het woord kaat maken het lastiger te verklaren, maar bevestigen weer conclusie 1.
Dan weer verder.
Diversen
Een kaat.
Een opgeworpen aarden verdedigingswal werd ook een kaat genoemd. Verklaarders dachten daarbij altijd aan dat opwerpen van die wal De gemaakte wal was dan een kaat. Ik denk dat alleen de vorm het een kaat maakte. Als een verdedigingswal de vorm van een hoek of haak had, was het een kaat.
Kattewinkel.
In Nederland kom je soms de achternaam ( van de)Kattewinkel tegen. Die naam zal vast van een buurt of boerderij gekomen zijn. Winkels in katten zullen er in de napoleontische tijd niet veel geweest zijn. Die buurt of boerderij zal vast op een hoek gelegen zijn, gezien het woord winkel = hoek. Het heette er kat en omdat het een winkel= hoek was, kwam men tot de naam Kattewinkel. Maar het was wel dubbel, want het woord kat betekende ook al hoek.
Katwijk aan de Rijn.
Het naamverklaringsboek Nederlandse Plaatsnamen zegt van Katwijk aan de Rijn: de toevoeging ( aan den Rijn) geeft aan dat de oorspronkelijke vestiging zich begin 13e eeuw al in twee kernen had gesplitst. Alsof de ene Katwijk de naam van de andere had overgenomen en dat hoeft helemaal niet. Ook Katwijk aan de Rijn ligt op oude kaarten precies in een hoek van de Oude Rijn. De beide plaatsen Katwijk lagen twee kilometer uit elkaar en elk aan een kat. Beide plaatsen kunnen best beide naar een eigen kat ( hoek) vernoemd zijn.
Katwijk bij Cuijk.
Dit Katwijk ligt precies in de hoek van een haakse bocht van de Maas. De naam kan hier best aan ontleend zijn. Dus een wijk bij een kat.
Jirnsumer katten, Baarder katten, Wierster katten.
Die bijnamen worden altijd uitgelegd als afkomstig van een vroeger volksvermaak, n.l. het zgn katteknuppelen. En soms was de uitleg ook wel dat ze als katten en honden gevochten hadden met hun buurdorpen. Men wist het eigenlijk ook niet. Volgens mij kan het ook best ergens anders aan ontleend zijn, n.l. de schippers die met hun schepen opvoeren naar de Jirnsumer Kat, de haakse bocht in de Boorn of de Baarder Kat, de hoek van de Bolswarder Trekvaart bij Baard. Schippers hielden ook altijd nog vast aan de term: it seil yn de kat lûke.
Conclusie 5 : Verklaring van woorden en begrippen waar het woord kat in voorkomt en wat door verklaarders als onduidelijk te verklaren wordt omschreven wordt ineens wel duidelijk als dat woord kat hoek betekent.
Dan weer verder.
Apartigheden
Kakken.
We zagen dat woorden door de tijd zijn veranderd en dat kaat waarschijnlijk soms is veranderd in kaak. Dan kun je veronderstellen dat het woord kakken afkomstig is van katten of katen. Even een kaat maken. Een hoek maken of haakse bocht in je lichaam maken, dat was toch heel netjes gezegd om te ontlasten. Het aparte is dan dat ze in Frankrijk ook spreken van kaka, terwijl je verwacht dat dat woord helemaal Germaans was.
Quatre.
Een ander apart woord dat er mee te maken kan hebben is het Franse woord voor vier: quatre. Waar alle cijfers van Germaans en Romaans taalgebied verwantschap tonen, is het cijfer vier echt anders dan quatre. En die vier is toevallig wel het hoekige cijfer, oftewel het cijfer met een kat. En dan denk ik: zou heel vroeger, b.v. bij de overgang van Romeinse naar tegenwoordige cijfers, iemand dat op een keer zo zijn gaan noemen en hebben anderen dat overgenomen?
Het blijft me wel bezighouden.
Er is nog meer te noemen, maar voorlopig hou ik het hierbij.
Bronnen: o.a. Nederlandse Plaatsnamen, Kampereiland en artikelen uit de Leeuwarder Courant.
Titus de Wolff
Raerd
Wetenschappelijke reacties welkom.
Reactie van Titus de Wolff op 09 September 2010, 13:07
Reactie van Pieter van Eeden op 07 September 2010, 18:14
Erg grappig.
Maar in die oude Germaanse religie speelde de katten 'n belangrijke rol. Katten werden voornamelijk met vrouwen verbonden. Niet alleen in de Germaanse, maar ook de andere godsdiense, zelfs tot in Egypte. Germaans is Freya met haar katten zeer bekend. En de Heksen (Wyze Vrouwen) met hun zwarte katten!
Wat van die Germaanse stam Chatten? Die stonden ook als Katten bekend? Is er niet ook 'n band met de Ketters en Katharen?
Veel plezier,
Pieter van Eeden
Dat hoort wel nieuwsgierig, kunt u daar meer gegevens over geven, want ik heb nooit anders geweten dan dat de katten hier met de Romeinen zijn gekomen.
Titus de Wolff